Szachy znacznie poprawiają koncentrację, zwiększają wytrwałość i cierpliwość dzieci, pozwalają rozwinąć intuicję i pamięć, a przede wszystkim umiejętności podejmowania decyzji i analitycznego myślenia. Dlatego warto je upowszechniać i wykorzystywać w procesie edukacji.
Badania przeprowadzone przez specjalistów z Akademii Leona Koźmińskiego wśród szkół z pilotażu jednoznacznie potwierdziły walory edukacyjne królewskiej gry - rozwój poznawczy uczniów w stołecznych „klasach szachowych” był szybszy – uczniowie m.in. lepiej dodawali i odejmowali, szybciej reagowali na humor w zadaniu.
(https://edukacja.um.warszawa.pl/-/wars-i-sawa-tez-graja-w-szachy-1)
O korzyściach płynących z gry w szachy możemy dowiedzieć się więcej z książki Alicji Baum (i inni) „Innowacyjne wspieranie rozwoju uczniów. Projekt Edukacja przez szachy w szkole”, której fragmenty tutaj zamieszczamy.
„Szachy to gra znana od dawna i popularna na całym świecie. Istnieje wiele publikacji na temat korzyści płynących z gry w szachy (m.in.: Adams, 2012; Bart, 2014; Barrett, Fish, 2011; Khosrorad, Mirmousavi, Koohbanani, 2015; Rifner, Feldhusen, 1997; Scholz i in., 2008; Sigirtmac, 2016).
Główne wnioski są takie, że szachy: rozwijają pamięć, poprawiają koncentrację, rozwijają logiczne myślenie i wyobraźnię, uczą podejmowania decyzji i przewidywania konsekwencji działań, uczą panowania nad sobą i swoimi emocjami.
Zagadnienie wpływu gry w szachy na poprawę zdolności poznawczych u dzieci uczynił przedmiotem swoich badań włoski naukowiec Roberto Trinchero. W latach 2005–2011 przeprowadził on liczne badania empiryczne na grupach liczących od 22 do nawet 2 000 dzieci.
Badania te m.in. wykazały pozytywne relacje pomiędzy treningiem szachowym a poprawą zdolności intelektualnych dzieci będących w młodszym wieku szkolnym. Systematycznie prowadzony trening szachowy skutkować może zwiększeniem poziomu uwagi, zdolnością skupiania uwagi na zadaniu, lepszą koncentracją na szczegółach, wytrwałością w dążeniu do realizacji celów, a także umiejętnością uzyskiwania informacji i wykorzystywania ich w planowaniu strategii, krytyczną refleksją nad własnymi działaniami i umiejętnością przewidywania przebiegu wydarzeń. Umiejętności te są szczególnie ważne w przypadku dzieci w wieku szkolnym, ponieważ mogą mieć znaczący wpływ na ich osiągnięcia w nauce. Jednak te pozytywne skutki uzyskać można prowadząc trening szachowy z uwzględnieniem określonych zasad.
Gra w szachy może stanowić cenną pomoc w poprawie umiejętności poznawczych pod warunkiem, że kursy szachowe realizowane będą w wymiarze co najmniej 30 godzin rocznie i wprowadzone będą do programu nauczania od klasy pierwszej bądź drugiej szkoły podstawowej. Treningi prowadzone powinny być przez doświadczonych i zmotywowanych do pracy instruktorów i nauczycieli, metodami, które będą zachęcały dzieci do kontynuowania gry w szachy poza zajęciami.
Nie bez znaczenia pozostają także warunki w jakich powinny odbywać się zajęcia szachowe – w atmosferze zabawy, bez nacisku, uwzględniające dobrą współpracę między uczniami a nauczycielem czy instruktorem. Badania wykazały także, że poprawa umiejętności poznawczych warunkowana jest poznaniem logiki gry (wartości, ruchy, pozycje, strategie). Zdaniem Trinchero są to ramy zasad, które powinny zostać uwzględnione w planowaniu zajęć szachowych na poziomie szkoły podstawowej, aby uzyskać jak najlepsze efekty.
Wpływ treningu szachowego na rozwój kreatywności u małych dzieci opisała w swoim artykule Ayperi Dikici Sigirtmac (2016). Autorka przeprowadziła badanie, aby zweryfikować czy zajęcia szachowe wpływają na kreatywność i rozwój teorii umysłu u małych dzieci. Badaniami objęła 87 dzieci w wieku 6 lat, w tym 41 dzieci (22 dziewczynki i 19 chłopców), które uczestniczyły w zajęciach szachowych i 46 dzieci (19 dziewczynek i 27 chłopców), które nie uczestniczyły w takich zajęciach. Dzieci uczestniczące w treningu szachowym odbywały zajęcia w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Zajęcia prowadzone były przez wyszkolonych trenerów przez okres siedmiu miesięcy. W badaniu wykorzystano narzędzia badawcze służące do pomiaru teorii umysłu: test ToM (test dotyczący fałszywych przekonań i test pozór- -rzeczywistość), test twórczego myślenia Torrance (TTCT), test GECDAT do diagnozowania opóźnień rozwojowych (na podstawie wyników z tego testu dzieci z problemami rozwojowymi zostały wyłączone z badania).
Teoria umysłu – termin wprowadzony po raz pierwszy przez Davida Premacka i Guya Woodruffa (1978), najczęściej definiowany jako wrodzona zdolność do przypisywania stanów psychicznych samemu sobie i innym ludziom w celu przewidzenia i wytłumaczenia ich zachowania.
Podsumowując wyniki przeprowadzonego badania należy podkreślić, że dzieci z obu grup nie różniły się pod względem umiejętności poznawczych, rozwoju społeczno-emocjonalnego i psychomotorycznego. Natomiast dzieci, które uczestniczyły w zajęciach szachowych uzyskały wyższe wyniki niż dzieci nie uczestniczące w tych zajęciach, zarówno w myśleniu twórczym i teorii umysłu, a różnice między wynikami obu grup były istotne statystycznie. Jak wynika z przeprowadzonych przez Ayperi Dikici Sigirtmac (2016) badań szachy mogą wywierać korzystny wpływ na rozwój kreatywności i teorii umysłu u małych dzieci.
Naukowcy uznali grę w szachy jako sposób na kształtowanie umiejętności, które mogą być cenne w wielu innych dziedzinach. Należą do nich: identyfikacja problemu, rozwiązywanie problemów, umiejętność planowania, umiejętność podejmowania decyzji, odpowiedzialność za podjęte decyzje, kreatywność, myślenie logiczne, analityczne, cierpliwość, umiejętność dokonywania oceny sytuacji, rozsądek, samodyscyplina (Gobet de Voogt, Retschitzki, 2004; McClain, 2005; Storey, 2000, za: Adams, 2012).
Opanowanie tych umiejętności w wyniku treningu szachowego pomaga dzieciom przenieść je na inne obszary. To założenie przedstawia Thomasina Adams (2012) w jednym ze swoich artykułów. Prezentuje ona własne doświadczenia w wykorzystaniu szachów do stymulowania krytycznego myślenia i umiejętności rozwiązywania problemów przez zdolnych uczniów. Nauczyciele uzdolnionych uczniów często stoją przed wyzwaniem znalezienia sposobów kształcenia, co jest konieczne ze względu na szczególne cechy, które odróżniają ich od rówieśników. Zdolni uczniowie uczą się szybciej niż pozostali, wypracowują pomysły, które są abstrakcyjne, złożone i bardziej zaawansowane niż te generowane przez ich rówieśników, przejawiają umiejętność myślenia na wyższym poziomie, ale ich rozwój poznawczy oraz emocjonalno-społeczny może przebiegać nieharmonijnie. Opierając się na swoich obserwacjach T. Adams (2012) wskazuje, że zajęcia szachowe mogą być jednym ze sposobów na sprostanie tym wyzwaniom. Dlatego jej zdaniem zajęcia szachowe powinny być ujęte w programie nauczania, także w celu spełnienia norm przez programy nauczania opracowane dla uczniów zdolnych. Podjęła ona inicjatywę prowadzenia klubów szachowych w szkole dla uczniów zdolnych, w których stosuje dwie różne strategie instruktażowe. Jedna koncentruje się na historii i nauce poprzez narrację a druga opiera się na wizualno przestrzennym stylu uczenia się. Jej autorska propozycja standardów kształcenia uczniów zdolnych uwzględniająca zajęcia szachowe jako element programu nauczania zakłada zbieżność działań nauczycielskich na zajęciach szachowych z ogólnymi celami wychowania i kształcenia, takimi jak: identyfikacja zainteresowań, mocnych stron i uzdolnień oraz wdrażanie uczniów do samopoznania i rozwoju swoich mocnych stron, wpajanie szacunku do osób o zróżnicowanych zdolnościach i celach działania, dopasowanie kształcenia pozaszkolnego do możliwości i zainteresowań uczniów, rozwój myślenia krytycznego i rozwiązywania problemów, wdrażanie do współdziałania z innymi osobami w podobnym wieku lub o podobnych możliwościach.
Zdaniem niektórych autorów rozumienie charakteru liczby (Butterworth, 2005, Shalev, 2004, za: Scholz i in., 2008) jest podstawą uczenia się matematyki. Koncepcja treningu szachowego dla dzieci z trudnościami w uczeniu się, dobrze wpisuje się w tworzenie korzystnych warunków dla transferu umiejętności matematycznych u tych dzieci. Badanie trwało rok. Losowo wybrane klasy (grupa eksperymentalna) uczestniczyły w zajęciach szachowych w ramach jednej z pięciu godzin matematyki tygodniowo. Poziom uwagi i umiejętności matematycznych mierzono na początku i pod koniec roku szkolnego u wszystkich uczniów, przy użyciu tych samych testów w celu zagwarantowania porównywalności wyników. Podstawą lekcji szachowych była autorska metoda zaprojektowana specjalnie dla dzieci z trudnościami w uczeniu się
(Beltz, Niesch, 1995).
Początkowo uczniowie poznawali szachownicę i bierki oraz ich położenie wyjściowe, zasady poruszania i wartości. Kolejne kroki to proste zadania szachowe połączone z zadaniami matematycznymi (wizualizowanymi na szachownicy). Następnie:mat jednym ruchu, notacja szachowa.
Trening szachowy może stanowić także ważny element terapii osób niepełnosprawnych (Storey, 2000), dzieci autystycznych (Delft, 2010), z zespołem Aspergera czy nadpobudliwych (Blasco-Fontecilla i in., 2016). Holenderskie doświadczenia pokazują, że u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu szachy mogą pozytywnie wpływać na rozwój poznawczy, społeczny i emocjonalny. Szachy to gra o jasnych zasadach, strukturyzowana, niewymagająca fizycznego kontaktu, indywidualna, jednostkowa nie zespołowa, a jednocześnie stwarzająca okazję do kontaktów społecznych, bezpieczna i cicha (Delft, 2010). Dlatego w przypadku osób autystycznych szachy mogą stanowić pomost łączący świat dziecka autystycznego ze światem zewnętrznym (tamże). Opanowanie zasad gry uczy szacunku do samego siebie, a to sprawia że osoba cierpiąca na autyzm czuje się bardziej wartościowa, doceniona, a jeśli jest w tym dobra to dodaje jej pewności siebie, poprawia samoocenę, co nie pozostaje bez znaczenia dla poprawy jej funkcjonowania i zwiększa efekt prowadzonej terapii.
Zaprezentowane przykłady zagranicznych badań i doświadczeń wskazują na wiele pozytywnych aspektów stosowania gry w szachy. Pozwalają stwierdzić, że to nie tylko pożyteczna forma spędzania wolnego czasu czy atrakcyjna rozrywka umysłowa. Trening szachowy może więc przynieść wiele pożądanych korzyści edukacyjnych czy terapeutycznych. Mimo, że zdaniem niektórych autorów (Gobet i in., 2004) zajmujących się badaniem wpływu zajęć szachowych są to „zyski niskiego rzędu”, takie jak poprawa uwagi i koncentracji, wzrost zainteresowania nauką, a nie „zyski wysokiego rzędu”, takie jak podniesienie poziomu inteligencji, umiejętność logicznego myślenia czy rozwój kreatywności, to przytoczone wyniki badań zaprzeczają takiemu podejściu, a wręcz zachęcają do dalszego zgłębiania zagadnienia wpływu zajęć szachowych na rozwój dziecka.
Żródła:
Alicja Baum, Joanna Łukasiewicz-Wieleba, Justyna Wiśniewska, Iwona Konieczna „Innowacyjne wspieranie rozwoju uczniów. Projekt Edukacja przez szachy w szkole. ” Wydawnictwo APS Warszawa 2017
Alicja Baum, Joanna Łukasiewicz-Wieleba „Korelaty uzdolnień szachowych”
https://szachywszkole.pzszach.pl/
http://www.aps.edu.pl/media/3259075/baum_innowacyjne-wspieranie-rozwoju.pdf
