321

Fleksja

• to nauka o odmianie wyrazów, jest działem morfologii, czyli nauki o budowie wyrazów,
• polska fleksja jest bardzo regularna – niemniej jednak pamiętajmy o wyjątkach wśród tych regularności.
• Wśród rzeczowników znajdziemy kilka osobliwości, czyli grup rzeczowników o nietypowej lub niepełnej odmianie.
• Można do nich zaliczyć:• rzeczowniki bez liczby mnogiej (łac. singularia tantum = ‘tylko pojedyncze’): tlen, cyna, odzież, szlachetność, wiedza, dobro, czytanie, Sahara, Kilimandżaro; brak liczby mnogiej wynika ze znaczenia – oznaczane przez te nazwy zjawiska w rzeczywistości występują pojedynczo a. są już pewną zbiorowością: młodzież, szlachta• rzeczowniki bez liczby pojedynczej (łac. pluralia tantum = ‘tylko mnogie’): spodnie, nożyczki, wakacje, zaloty, urodziny, cracoviana, usta, drzwi, Ateny, Pireneje; brak liczby pojedynczej tych rzeczowników nie ma związku z rzeczywistością, wynika po prostu z tradycji językowej;
• • rzeczowniki pochodzenia łacińskiego zakończone na -um: gimnazjum, muzeum, akwarium, forum; mają w liczbie pojedynczej takie same formy we wszystkich przypadkach, w liczbie mnogiej – już zróżnicowane, w M.l.mn. mają końcówkę -a: gimnazja, muzea, akwaria, fora;

 

• Wśród rzeczowników znajdziemy kilka osobliwości, czyli grup rzeczowników o nietypowej lub niepełnej odmianie. Można do nich zaliczyć:
• • rzeczowniki zmieniające temat w odmianie: dech, ale tchu; tydzień, ale tygodnia; rzeczowniki te zmieniają temat w sposób istotny, nieograniczający się tylko do wymiany głosek (por. -> rzeczowniki o różnym temacie w liczbie pojedynczej i mnogiej);
• • rzeczowniki szczątkowe: D. l. p. dżdżu (deszcz); pełna deklinacja tych rzeczowników już zanikła, zachowały się tylko, najczęściej we frazeologizmach, pojedyncze formy;
• • rzeczowniki nieodmienne – nieliczne rodzime (widzimisię, kuku) oraz rzeczowniki pochodzenia obcego (kakadu, alibi, menu, kakao, boa), których odmiana jest utrudniona nietypową dla polskich rzeczowników końcówką (por. -> rzeczowniki nieodmienne pochodzenia obcego)

• Kolejną osobliwość w polskiej fleksji stanowi odmiana rzeczowników oko i ucho.
  W liczbie mnogiej mogą one mieć różne końcówki w zależności od tego, czy oznaczają narządy wzroku i słuchu, czy też oko w sieci rybackiej i ucho od torby:
• M. ocz-y (człowieka, zwierzęcia) /ok.-a (w sieci, na rosole)
• D. ocz-u /ok.
• C. ocz-om /ok.-om
• B. ocz-y /ok.-a
• N. z ocz-ami (z ocz-yma)/ ok.-ami
• Ms. o ocz-ach /ok.-ach
• W. ocz-y! /ok.-a!

 

• M. usz-y (człowieka, zwierzęcia) /uch-a (torby, garnka)
• D. usz-u /uch
• C. usz-om /uch-om
• B. usz-y /uch-a
• N. z usz-ami /(z usz-yma) uch-ami
• Ms. o usz-ach /o uch-ach
• W. usz-y! /uch-a!

 

• Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko?
  Charakterystyczna jest różnica między formami liczby pojedynczej a liczby mnogiej!
• Co jest charakterystyczne w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna?
• liceum odmienia się jedynie w liczbie mnogiej. Dla deklinacji rzeczownika pieszy charakterystyczne będą końcówki fleksyjne w obu liczbach, właściwe przymiotnikom rodzaju  męskiego, natomiast rz. mężczyzna prawie w całej deklinacji przyjmuje końcówki fleksyjne właściwe typowym rzeczownikom żeńskim (np. kobieta). Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a (np. poeta, specjalista) i nazwiska zakończone na -o (np. Kościuszko, Moniuszko) odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki żeńskie, np.: poety, poecie jak kobiety, kobiecie, Moniuszki, Moniuszce jak matki, matce. W liczbie mnogiej omawiane rzeczowniki odmieniają się już według deklinacji męskiej.

• sędzia
• sędzia -dziego (a. -dzi), -dziemu (a. -dzi), -dziego (a. -dzię), W. -dzio, N. -dzią, Ms. -dzi (a. -dzim); M. -dziowie, DB. -dziów

• Co widzisz charakterystycznego w odmianie rzeczowników: sanie, wujostwo, uczynność?
• Żaden z tych rzeczowników nie odmienia się przez liczby. Należącemu do pluralia tantum rzeczownikowi: sanie  przysługuje l.m.  odwrotnie jest z rzeczownikiem uczynność – występuje on tylko w l.p.  (grupa singularia  tantum),
• Najciekawsza nietypowość dot. rz. wujostwo – l.p. choć oznacza parę małżeńską (wuj i jego żona), a ponadto łączy się z wyrazami postawionymi w liczbie mnogiej (Moi wujostwo nas odwiedzili).
• Na czym polega osobliwość w odmianie wyrazów: imię, człowiek, kakao?
• rzeczownik kakao jest  nieodmienny i nie ma liczby mnogiej,
• natomiast rzeczowniki imię oraz człowiek mają trzy tematy fleksyjne w całej odmianie (im’-, imień- w l.m. imion-, człowiek-, człowiek’-, ludź-) zatem dla drugiego z nich w l.m. pojawia się postać całkiem inna niż te, które występują w l.p.
• Na czym polega osobliwość w odmianie rzeczownika: Amerykanin, przyjaciel?
• rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -anin (np. dworzanin, mieszczanin, Amerykanin)  mają w liczbie mnogiej skrócony temat, bez cząstki -in:

• Sztuciec …
• Rzeczownik sztuciec w l.p. używany jest stosunkowo rzadko, najczęściej występuje w l. m. sztućce. Zwróć uwagę na jego formę w D. , bo można popełnić tu błąd.
• M. sztućce, D. sztućców, C. sztućcom, B.  sztućce, N. sztućcami, Ms. O sztućcach, W. sztućce!
• Pamiętaj o odmianie wyrazu aleja!

• Dłoń – dłoniami, dłońmi …
• Niektóre wyrazy, których temat  zakończony jest na spółgłoskę miękką, w N. l. m. mogą mieć dwie końcówki: -mi, -ami. (gwóźdź – gwoździami, gwoźdźmi; dłoń – dłoniami, dłońmi)
• Inne wyrazy  z tej grupy przyjmują w N. l. m. tylko jedną z końcówek: liście – liśćmi, kość – kośćmi, gość- gośćmi, koń – końmi.
• słoń – słoniami, pieśń – pieśniami, łabędź – łabędziami.