321

Wyraz w słowotwórstwie nazywamy derywatem.

Wyraz, od którego zostaje utworzony inny wyraz, nazywamy wyrazem podstawowym; np. kot, papier, nauczyciel, altana.

Wyraz, który został utworzony od innego wyrazu, nazywamy WYRAZEM POCHODNYM, np. kotek, papierowy, nauczycielka, altanowy.
Jeden wyraz może być jednocześnie (dla różnych wyrazów) wyrazem podstawowym  i wyrazem pochodnym, np. kot  - kotek -  koteczek.
Tematy słowotwórcze mogą być różnymi częściami mowy. Służą do tworzenia takich samych lub innych części mowy, np.: od wyrazu papier powstał m.in. przymiotnik papierowy oraz rzeczownik papierek.
JAK JEST ZBUDOWANY WYRAZ POCHODNY?
Wyraz pochodny zbudowany jest z dwóch części:
-tematu słowotwórczego, czyli części wspólnej wyrazu podstawowego i pochodnego, np.: Kot kotek, papier papierowy, nauczyciel nauczycielka;
-formantu, czyli cząstki, za pomocą której tworzymy wyraz pochodny, np.: Kot kotek, papier papierowy, nauczyciel nauczycielka
 

RODZAJE FORMANTÓW:
Formant, czyli cząstka, za pomocą której tworzymy wyraz pochodny, może występować w wyrazie w różnych miejscach.

Z tego względu wyróżniamy kilka różnych rodzajów formantów:

- przedrostek występuje przed tematem słowotwórczym, na początku wyrazu pochodnego, np.:
 na-pisać, naj -milszy.
- przyrostek występuje po temacie słowotwórczym, na końcu wyrazu pochodnego, np.: kot -ek, dom-owy.
Wrostek występuje w wyrazach złożonych, jest częścią dodaną między podstawami słowotwórczymi, np. czarn-o-włosy, południow-o-wschodni.
Format zerowy- występuje w wyrazach pochodnych utworzonych poprzez odrzucenie końcowej cząstki wyrazu podstawowego, np. dźwigać dźwig / błękitny błękit .
 

Aby łatwiej było ustalić, od jakiego wyrazu podstawowego pochodzi dany wyraz pochodny, możemy podać jego znaczenie słowotwórcze, nazywane przez językoznawców parafrazą słowotwórczą.

Parafraza słowotwórcza, czyli omówienie znaczenia wyrazu pochodnego, ma postać wielowyrazowego wyrażenia, w którego skład wchodzi wyraz podstawowy , np. biegacz - ten, kto biega , stolik -mały stół , zielenić -,stawać się zielonym.

Parafraza słowotwórcza pozwala wyodrębnić temat słowotwórczy i formant w wyrazie pochodnym.

Rodzina wyrazów to taka grupa wyrazów, która pochodzi (bezpośrednio lub pośrednio) od tej samej podstawy słowotwórczej (wyrazu podstawowego), wchodzącej także w jej skład. Tak więc do jednej rodziny należą wyrazy:

stół, stolik, stoliczek, stołowy, stołować się, stołownik, stołówka, stolarz, stolarski, stolarnia.

Wyrazy te mają wspólną cząstkę słowotwórczą, która jest też wspólnym elementem znaczeniowym. Cząstkę tę nazywamy rdzeniem.

Rdzeń jest to najważniejsza, niepodzielna słowotwórczo cząstka wyrazu, która występuje we wszystkich wyrazach należących do tej samej rodziny słowotwórczej. W podanym wyżej przykładzie rdzeniem jest cząstka stol-.w rdzeniu występują oboczności, np. stoł : stół : stol oraz oboczności: ó:o i ł:l.
 

Wśród wyrazów pochodnych znajdują się takie, które powstały od dwóch (lub wiecej) wyrazów podstawowych i zawierają co najmniej dwa tematy słowotwórcze. Wyrazy takie nazywamy złożonymi.

Rodzaje wyrazów złożonych:
-zestawienia- dwa odrębne wyrazy tworzące jedną całość znaczeniową, np. wieczne pióro, Kasprowy Wierch. Mają one ustalony szyk członowy- tym się różnią od zwykłych związków;

- zrosty- dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących, np. Krasnystaw, zmartwychwstanie;

-złożenia- dwa tematy słowotwórcze połączone wrostkiem -o-, -i-, -y-, -u-  lub łącznikiem, np. deskorolka, wiercipięta, włóczykij.

Podsumowanie:

Analiza słowotwórcza derywatu:

1. Utwórz parafrazę słowotwórczą, wykorzystaj wyraz podstawowy, od którego pochodzi wyraz pochodny.

2. W podstawowej formie wyrazu (derywatu słowotwórczego) oddziel temat słowotwórczy  (wnoszący znaczenie) od formantu.

3. Porównaj wyraz podstawowy z wyrazem pochodnym, aby wskazać wspólną część, czyli temat słowotwórczy.

4. Wskaż cząstkę, która tworzy wyraz pochodny, czyli formant.

5. Wskaż ewentualne wymiany głosek w temacie, tzw. oboczności.

 

Skrótowce dzielimy na :

Skrótowce głoskowe (głoskowce) – skrótowce powstałe z pierwszych głosek wyrazów tworzących pełną nazwę:

ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych wym. zus

FAMA Festiwal Artystyczny Młodzieży Akademickiej wym. fama

Skrótowce literowe (literowce) – skrótowce, w których skład wchodzą nazwy liter wyrazów tworzących pełną nazwę:

ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych wym. o-en-zet

PKO Powszechna Kasa Oszczędności wym. pe-ka-o

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) – skrótowce złożone z początkowych sylab lub innych grup głosek wyrazów tworzących pełną nazwę.

Zakłady Mechaniczne – Zamach

Polska Farmacja – Polfa

 

Skrótowce mieszane – reprezentują różne typy, np.:

1. literowiec + głoskowiec

CPLiA Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego wym. cepelia

2. literowiec + sylabowiec

PZKol Polski Związek Kolarski wym. pe-zet-kol

We współczesnej polszczyźnie coraz częściej pojawiają się skrótowce złożeniowe typu Inwestbank – Bank Inwestycyjny, które składają się z całego wyrazu określanego (Bank) i części wyrazu określającego (Inwestycyjny).

Należy pamiętać:

- niektóre ze skrótowców możemy odmieniać, inne zaś pozostają nieodmienne;

-odmieniają się skrótowce, które w wymowie zakończone są na spółgłoskę (odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju męskiego);

-nieodmienne pozostają skrótowce, które kończą się na samogłoskę np. PKO.

Pisząc skrótowiec w innej formie niż M., musimy pamiętać o tym, że:

-skrótowce pisane w M. wielkimi literami w przypadkach zależnych  (różnych od M.) zapisujemy w ten sposób, że oddzielamu kreseczką skrótowiec od końcówki fleksyjnej, która zapisujemy małymi literami, np. w PAN-ie, do ONZ-etu,

- w skrótowcach mieszanych, takich jak PKOI, PZMot, zapisujemy małą literą końcówkę fleksyjną po lączniku, np. PKOI-u, PKOI-owi, PZMot-u.